گزارش پژوهشی بایدها و نبایدها

روزنامه‌نگاری پژوهشی، نوعی روزنامه‌نگاری است که در آن کاوشگران، یک موضوع مورد علاقه و یا داغ را گزینش می‌کنند، که عموما گزینه‌ها از میان جرم، فساد سیاسی و یا خطاکاری شرکت‌ها، انتخاب می‌شوند.

در این سبک روزنامه‌نگاری، موضوع انتخاب شده، عمیقا مورد بررسی قرار می‌گیرد، که معمولا آماده سازی گزارش‌ها شاید ماه‌ها و یا حتی سال‌ها، به طول بیانجامد. در این سبک باید به نوعی، عمده اطلاعات صحیح و درست را از میان روزنامه‌ها، سرویس‌های خبری معتبر، گزارشگران، جزوه‌ها و کتاب‌های آکادمیک و … با تلاش و پشتکار جمع آوری کرد.

به اعتقاد هوگو دی برگ، نویسنده کتاب «روزنامه‌نگاری پژوهشی، مفهوم و تمرین»، روزنامه نگاری پژوهشی، تلاشی است برای دستیابی به حقیقت، در جایی که حقیقتی پنهان شده و عده‌ای منتظر دانستن آن اند.

در روزنامه‌نگاری پژوهشی اصل بر این است که نتایج تحقیقات، بی‌طرفانه منعکس شود. به نوعی می‌توان روزنامه‌نگاری پژوهشی را، اوج کار روزنامه‌نگاری قلمداد کرد. این ژانر جذاب و البته دشوار، هوش، پشتکار و جسارت زیادی می‌طلبد.

روزنامه نگارهای پژوهشگر، بیش از آن‌که مانند هم‌کاران خود، در دیگر سرویس‌های خبری، پشت میز کار بنشینند، باید در لابه‌لای معابر، کوچه و خیابان یا در کنج آرشیو کتابخانه‌ها و مراکز مطالعاتی، مشغول تجسس و واکاوی پرونده‌های حساس جامعه باشند.

به نوعی آنان باید در سایه و با ظرافت حرکت و برای دستیابی به اطلاعات صحیح و درست، شگردها و کانال‌های خاص خود را بزنند و دلسرد نشوند.

سابقه روزنامه‌نگاری پژوهشی در آمریکا و انگلستان به اواخر قرن نوزدهم نسبت داده شده است. در مواردی که در دستگاه‌های دولتی سو استفاده و فسادی رخ داده بوده، ماموریت پیدا می‌کردند یا خودشان گزارش‌هایی را تهیه و منتشر می‌کردند. اما نقطه عطف این داستان مربوط به ماجرای واتر گیت در اوایل دهه هفتاد میلادی است و اتفاقاتی که متعاقب آن افتاد.

واتر گیت به وقایعی اطلاق می‌شود که میان سال‌های 1975 – 1972 در هتلی به همین نام در واشنگتن اتفاق افتاد که منجر به استیضاح و سپس کناره گیری ریچارد نیکسون، رئیس جمهور وقت ایالات متحده آمریکا شد. در جریان انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده، تعدادی از ماموران اف‌بی‌آی وارد ساختمان هتل واترگیت محل استقرار ستاد انتخاباتی حزب دموکرات ایالات متحده شدند و دستگاه‌های شنود کار گذاشتند و سپس اسناد و مدارکی را برای اهداف مختلف به سرقت بردند. این اقدام غیر‌قانونی با پیدا شدن یک نوار کاست توسط یک مامور حراست هتل بطور تصادفی لو رفت و روزنامه واشنگتن پست از طربق دو تن از روزنامه‌نگاران خود به نام های باب وودوارد و برنشتاین آن را به اطلاع افکار عمومی رساندند. واتر گیت به هر روی، به عنوان یک قله افتخار، در تاریخ روزنامه‌نگاری پژوهشی مطرح است.

روزنامه‌نگاری پژوهشی ارتباط مستقیم دارد با حقوق بشر و به ویژه حق آزادی بیان، آزادی قلم، آزادی عقیده و این که از حقوق شهروندی مردم در مقابل تجاوز و تعدی احتمالی، به نوعی پاسداری شود. این نوع روزنامه‌نگاری را می‌توان سمبل و اوج آزادی مطبوعات دانست و آزادی مطبوعات هم سنگ بنای انواع آزادی‌های دیگر از جمله آزادی بیان و قلم شمرد.

روزنامه‌نگاری یک رشته سراسر پُر استرس و نوع تحقیقاتی آن نیز به مراتب ضریب استرسی بیشتر دارد.

یک روزنامه‌نگار پژوهشی باید منابع خاص خودش را داشته باشد و نیز آدم‌های قابل اعتماد را برای خودش حفظ کند.

ایشان باید فردی پیگیر، دقیق و اهل تحقیق باشد و دردسرهای تحقیق از جمله زمان، هزینه و احیانا خطر را به جان بخرد.

دیگر این‌که، دانش، اطلاعات و بینش کافی را برای تشخیص مسائل، شناخت واقعیت‌ها و همچنین شناخت حقوق شهروندان را داشته باشد. یکی از مسائلی که شاید تبدیل به دغدغه در روزنامه‌نگار شود، مسائل مالی است. او باید تامین باشد، تا مسائل مالی، مانع مسئولیت‌های حرفه‌ای او نشود.

ویژگی دیگر رازداری است. چه بسا اطلاعات بسیار تعیین‌کننده و سرنوشت‌سازی به دست روزنامه‌نگار پژوهشی می‌رسد، او باید ظرفیت هضم تمام این اطلاعات و تشخیص این‌که اطلاعات را چگونه و کی منتشر کند، را داشته باشد.

او همچنین باید دارای قلمی توانا و خلاق باشد، تا بتواند آنچه جمع آوری کرده را، به گونه‌ای منتشر کند که با کمترین هزینه، بیشترین نتیجه را برای جامعه ایجاد کند. باید توانایی انجام مصاحبه‌های کلیدی و مهم را داشته باشد. باید افرادی را بیابد که هم اعتمادشان را جلب کند و هم مصاحبه‌های دست اول و حرفه‌ای را با آن‌ها انجام دهد. آمار و ارقام دست اول و غیر قابل دسترسی را بتواند جمع آوری کند و از صحت آنچه جمع آوری می‌کند، اطمینان داشته باشد.

یک روزنامه‌نگار پژوهشی باید از دانش اجتماعی بالای برخوردار باشد، تا بتواند تشخیص دهد که مردم اجتماع چه چیزی را دوست ندارند و اکتشاف کند، که چه چیزهایی را می‌پذیرند و در چه مواردی بیشتر دوست دارند بدانند؟

در انتها باید اشاره کنم که در یک گزارش، هیچ گاه روزنامه‌نگار پژوهشی، نباید قضاوت و نتیجه گیری کند، در واقع ایشان باید تمام تلاشش را برای اکتشاف حقایق به خرج دهد و نتیجه گیری را به مخاطبان بسپارد.