حتما تاکنون با عباراتی شبیه «تمام حقوق مادی و معنوی این اثر متعلق به پدیدآورنده است» یا «تکثیر این اثر بدون کسب مجوز از پدیدآورنده یا ناشر خلاف قانون است» در ابتدا و انتهای فیلم‌ها و کتاب‌ها مواجه شده‌اید. این عبارت‌ها و موارد مشابه اشاره به شاخه‌ای از حقوق به نام حقوق مالکیت فکری- که گاهی هم حقوق مالکیت معنوی خوانده می‌شود- دارند. در این مبحث می‌خواهیم بینیم که منظور از حقوق مالکیت معنوی چیست و این حقوق اساسا به چه افرادی تعلق می‌گیرد.
حقوق مالکیت فکری شاخه‌ای از حقوق است که در آن حقوق و تکالیف افرادی که یک مال فکری و غیرمالی دارند مشخص می‌شود. منظور از مال فکری چیزی است که در اثر کار و تلاش فکری و هنری ایجاد می‌شود و برخلاف سایر اموال غیرفیزیکی است و حالت مادی ندارد. به عنوان مثال شعر، داستان، اختراع، نقاشی، فیلم، موسیقی و … همگی مال فکری هستند. در جهان امروز که عصر انفجار اطلاعات است دانش، هنر، و تکنولوژی ارزش و اعتبار بسیاری یافته‌اند و دارای ارزش اقتصادی بسیار زیادی هستند.
تفاوت بنیادین اموال فکری با سایر اموال در این است که مال فکری می‌تواند به‌طور هم‌زمان مورد استفاده بسیاری از افراد قرار بگیرد بدون اینکه آسیبی ببیند یا از آن کاسته شود. به عبارت دیگر ذاتا انحصاری نیست. برای روشن شدن موضوع مثالی می‌زنم:
اگر شما مالک یک آپارتمان باشید؛ این آپارتمان مال شما محسوب می‌شود. از آنجا که آپارتمان یک مال فیزیکی است افراد محدودی می‌توانند به‌طور هم‌زمان از این مال استفاده کنند و در آن سکونت داشته باشند. همه‌ی اموال فیزیکی که ما در زندگی روزمره از آن‌ها استفاده می‌کنیم همین ویژگی را دارند. شما مال ساده‌ای مانند مداد را در نظر بگیرید؛ تا زمانی که مداد متعلق به شماست و شما از آن استفاده می‌کنید، هیچ کس دیگر نمی‌تواند از آن استفاده کند. این اموال انحصاری هستند. حال فرض کنید که شما یک وسیله‌ی جدید اختراع کرده‌اید؛ این امر به این معناست که شما به دانش جدیدی برای ساخت یک وسیله‌ی خاص دست یافته‌اید. اگر شما نحوه‌ی ساخت این اختراع را برای کسی توضیح بدهید یا یک نمونه از اختراع خود را در اختیار دیگران بگذارید، آن‌ها هم می‌توانند به ساخت و تولید این وسیله‌ی جدید دست بزنند؛ بدون اینکه خللی به دانشی که شما دارید وارد شود یا حتی از آن کم شود. یا حتی ممکن است دیگران هم به این دانش دست یابند. افراد مختلفی در اقصی نقاط جهان می‌توانند مشغول استفاده از همین دانش باشند. به عبارت بهتر دانش، امری است غیرانحصاری که افراد بسیاری می‌توانند به‌طور هم‌زمان از آن استفاده کنند.
در اینجاست که پای حقوق مالکیت فکری به وسط می‌آید. مالکیت فکری به افراد ابزاری برای حمایت از همه‌ی اموالی می‌دهد که محدود نیستند و قابلیت نشر و انتشار و استفاده‌ی گسترده دارند. ولی توجه کنید که حقوق نمی‌تواند از چیزی حمایت کند که در عالم واقع وجود ندارد؛ یعنی حقوق از آنچه که در ذهن شما می‌گذرد حمایت نمی‌کند؛ چون اساسا قابل دسترسی نیست. حقوق از تجلیِ شکل‌یافته‌ی آنچه که در ذهن شماست حمایت می‌کند؛ به عبارت بهتر از ایده حمایت نمی‌شود از شکل و فرم ابراز ایده حمایت می‌شود. فکر زیبایی که در ذهن شماست البته ارزشمند است اما قابل حمایت حقوقی نیست. اما به محض اینکه این فکر تبدیل به متن یا شعری شد و در جایی در عالم مادی ثبت شد، مثلا روی کاغذ آمد، در دسته‌ی اموال فکری قرار می‌گیرد و فکری است متعلق به شخص شما و قابل حمایت حقوقی.
حقوق مالکیت فکری به دو بخش عمده تقسیم می‌شود: حقوق مالکیت ادبی و هنری -که به آن حق مؤلف یا کپی‌رایت هم گفته می‌شود- و حقوق مالکیت صنعتی. هر کدام از این بخش‌ها حمایت کننده‌ی اموال فکری خاصی هستند. حقوق مالکیت ادبی و هنری یا همان کپی‌رایت از آن دسته اموال فکری حمایت می‌کند که بیشتر وجهه‌ی نوشتاری/ ادبی یا هنری دارند. کتاب‌ها -چه علمی و فنی باشند چه هنری و ادبی- ، آثار موسیقی، فیلم‌ها، عکس، نقاشی، مجسمه‌سازی، و معماری همگی تحت حمایت کپی‌رایت هستند. مدت زمان حمایت از هر کدام از این آثار تفاوت دارد. بعدا بیشتر در مورد این مسئله توضیح خواهیم داد. نکته‌ی مهم دیگر این است که این گروه نیازی به ثبت ندارند و به محض خلق اثر، شما مالک آن شناخته می‌شوید؛ بدون اینکه نیاز به طی هیچ مرحله و تشریفات قانونی یا اداری داشته باشید.
حقوق مالکیت صنعتی هم همان‌طور که از نام آن بر می‌آید بیشتر با صنعت و تکنولوژی سر و کار دارد. اختراع مهم‌ترین مصداق این گروه است اما موارد دیگری مانند علائم تجاری و طرح‌های صنعتی هم در این گروه قرار دارند. برخلاف کپی‌رایت، در این دسته برای اینکه شما به عنوان مالک به رسمیت شناخته شوید لازم است که با طی تشریفات قانونی و پروسه‌های اداری اختراع یا علامت تجاری یا طرح صنعتی خود را به ثبت برسانید و در این صورت است که قانون از شما به عنوان مالک حمایت می‌کند.
حقوق مالکیت فکری دو دسته از حقوق را برای هر مال فکری و دارنده‌ی آن به رسمیت می‌شناسد:
۱. حقوق معنوی
حق معنوی صور گوناگونی دارد اما مهم‌ترین جنبه‌ی آن در مورد انتساب اثر و مال فکری است. شعری که شما خلق کرده‌اید، مقاله‌ای که شما نوشته‌اید، نت‌های ملودی که شما نوشته‌اید، نقاشی که شما کشیده‌اید؛ وسیله‌ی نوینی که شما اختراع کرده‌اید؛ همواره و تا همیشه‌ی تاریخ اثر شما و به نام شما خواهند بود و هیچ کس نمی‌تواند این حق را از شما بگیرد. در واقع مال فکری شما به نام شما ثبت می‌شود و هر کس هر جایی تلاش کرد تا اثر شما را به نام خود جا بزند شما می‌توانید از او شکایت کنید و قانون طرف شما خواهد بود.
۲. حقوق مادی
منظور از حقوق مادی هر گونه استفاده و بهره‌برداری اقتصادی از اثر و مال فکری است؛ خواه به صورت فروش اثر باشد یا واگذار کردن حق چاپ یا نشر و تکثیر اثر، یا تولید آن و بستن قراردادهای لیسانس. علاوه بر این حقوق مادی انحصاری هستند. یعنی تنها و تنها مالک است که حق دارد از این حقوق استفاده کند. البته او حق واگذاری این حقوق را به دیگران دارد؛ بر خلاف حقوق معنوی که فرد نمی‌تواند آن را بفروشد یا به دیگری ببخشد و واگذار کند.
علاوه بر این، حقوق مادیِ اموال فکری محدود هستند؛ به عبارت بهتر این حقوق دائم و همیشگی نیستند بلکه محدود به یک زمان مشخص‌اند. به عنوان مثال حقوق مادی یک اختراع تنها ۲۰ سال دوام دارند و پس از طی این بیست سال، دیگر قانون‌گذار از این اختراع حمایت نمی‌کند. در توضیح این مطلب باید گفت اموال فکری همان‌طور که گفته شد نامحدودند و می‌توانند هم زمان مورد استفاده افراد بسیاری قرار بگیرند. از طرف دیگر تولید یک مال فکری مانند اختراع یا یک کتاب، نیازمند صرف هزینه و وقت زیاد و ذوق و هوش بسیار است. اگر یک مخترع یا یک نویسنده از حمایت قانونی برخوردار نباشد، همه می‌توانند به راحتی از مال و اثر او که حاصل زحمت و عرق جبین هوش و هنر اوست بدون هیچ هزینه‌ای استفاده کنند بدون اینکه در ازای این استفاده چیزی به مخترع یا نویسنده بدهند. به این ترتیب دیگر انگیزه‌ای برای افراد خلاق و هنرمند باقی نمی‌ماند که با صرف وقت و هزینه و زحمت بسیار اقدام به تولید مال فکری کنند. در نتیجه جامعه از پویایی و رونق فکری باز می‌ماند. به همین دلیل قانون‌گذار وارد عمل می‌شود: او برای مدت محدودی به فرد حق انحصاری بهره‌برداری از مال فکری‌اش را می‌دهد تا به نشر و گسترش علم و دانش و هنر و تفکر در جامعه کمک کند. در واقع مالکیت فکری، قراردادی است میان صاحب مال فکری و دولت: دارنده‌ی مال فکری با تلاش و زحمت اثر فکری تولید می‌کند و آن را در اختیار جامعه می‌گذارد، دولت هم به او یک حق انحصاری می‌دهد؛ یعنی بقیه را از استفاده از مال او -بدون اجازه و پرداخت مابه‌ازا- منع می‌کند. در واقع قانون‌گذار برای یک مدت محدود و مشخص برای این اموال که غیرانحصاری هستند و افراد زیادی توانند به‌طور هم‌زمان از آن‌ها استفاده کنند نوعی انحصار ساختگی (اعتباری) ایجاد می‌کند. به این ترتیب بقیه‌ی افراد تنها با کسب اجازه از مالک و با پرداخت مابه‌ازا می‌توانند از مال فکری او استفاده کنند. به عنوان مثال اگر شما می‌خواهید از روی اختراع کسی به تولید بپردازید باید پیش از هرچیز رضایت او را جلب کنید. همین‌طور است اگر بخواهید از علامت تجاری یک محصول بر روی محصولات خود استفاده کنید. یا اگر بخواهید از روی یک داستان فیلم نامه‌ای بنویسید یا ترانه‌های یک شاعر را به آواز بخوانید یا از برنامه‌ی نرم‌افزاری دیگری استفاده کنید و یک برنامه‌ی جدید بنویسید. در همه‌ی این موارد لازم است که رضایت دارنده‌ی این اموال را با پرداخت پول یا بستن قرارداد لیسانس یا به طرق دیگر کسب کرده باشید.
البته باید به یک نکته دقت کنید: برخی استفاده‌هایی که کاربران معمولی انجام می‌دهند مثلا نقل قول از یک کتاب یا استفاده از بخش‌هایی از یک فیلم و مواردی از این دست نیازی به کسب اجازه از مالک ندارند و همین که شما مال فکری را به صورت قانونی به دست آورده باشید (مثلا فیلم یا آهنگ یا نرم‌افزار را از مراکز مجاز تهیه کرده باشید و به عنوان مثال به طور غیرقانونی دانلود نکرده باشید) برای رعایت حقوق فکری دیگران کفایت می‌کند.
حقوق مادی که به یک مال فکری تعلق می‌گیرند می‌توانند بسته به نوع مال و حتی کشوری که شما در آن زندگی می‌کنید تفاوت داشته باشند. به عنوان مثال حقوق مادی که به یک فیلم تعلق می‌گیرد با حقوق مادی که به یک کتاب تعلق می‌گیرد و هر دوی این‌ها با حقوقی که به یک اختراع تعلق می‌گیرند متفاوتند. بعد از اتمام و انقضای این مدت این اموال و آثار به حوزه‌ی عمومی تعلق می‌گیرند: یعنی هر کسی می‌تواند از آن‌ها آزادانه استفاده و بهره‌برداری اقتصادی کند. البته حقوق معنوی کماکان به قوت خود باقی خواهند ماند. در این جا برخی از حقوق مادی که به برخی آثار تعلق می‌گیرند را با هم مرور می‌کنیم.
آثار ادبی و هنری مانند کتاب و فیلم
حق نشر، و حق توزیع تا پنجاه سال بعد از مرگ. در زمان حیات نویسنده این حقوق به شخص او تعلق دارند و بعد از مرگ او به مدت پنجاه سال در اختیار ورثه او خواهند بود.
نرم افزار
حق نشر و تکثیر نرم افزار؛ سی سال از تاریخ ایجاد نرم افزار
اختراع
حق ساخت، فروش، بهره‌برداری و واردات. از زمان دریافت گواهی حق اختراع تا ۲۰ سال؛ پس از آن هرکسی می‌تواند به تولید اختراع دست بزند و آن را به فروش برساند.
علامت تجاری
از معدود اموال فکری است که می‌تواند به صورت دائم وجود داشته باشد؛ البته هر ۵ سال یکبار نیازمند تمدید است. اگر آن را تمدید نکنید دیگران می‌توانند از آن استفاده کنند.
